Ο Σόλων και η Σεισάχθεια

Γράφει ο Δημήτρης Τσιμπουράκης

Κατά τον 8ο αι. πΧ στον ελληνικό χώρο άρχισαν να εμφανίζονται οι λεγόμενες «Πόλεις – Κράτη».
Αυτές ήταν μικρές επικράτειες, που προέκυψαν από τη συνένωση πλήθους αγροτικών οικισμών. Ο μεγαλύτερος από αυτούς ή ο Οχυρώτερος απετέλεσε την πρωτεύουσα, το Άστυ όπως έλεγαν, και σ’ αυτόν εγκαταστάθηκαν οι Άρχοντες, οι Δικαστές, το Ιερατείο και γενικά οι διοικητικές και οικονομικές αρχές. Εννοείται ότι την εξουσία την κατείχαν οι μεγαλογαιοκτήμονες, από τους οποίους ορίζονταν όλες οι αρχές.
Κύρια αιτία της συνένωσης ήταν η αύξηση της στρατιωτικής ισχύος και κυρίως της παραγωγής τροφής, με την ομαλή διανομή του νερού. Η γεωργική παραγωγή προερχόταν από τις λίγες οικογένειες των μεγαλογαιοκτημόνων, με τη χρήση δούλων, και τις πολλές των ελεύθερων μικροκτηματιών, με οικογενειακή εργασία.

Κατά τον αιώνα αυτόν η ανάπτυξη των Πόλεων – Κρατών οφείλεται κυρίως στο ναυτικό εμπόριο προς τια αποικίες (του Β’ αποικισμού) και την αύξηση της βιοτεχνικής παραγωγής. Παράλληλα γενικεύτηκε η γραφή (του λόγου και των αριθμών) και βελτιώθηκαν τα εργαλεία και τα όπλα, με την γενικευμένη χρήση των μετάλλων.
Κατά την ολοκλήρωση της ανάπτυξης αυτής δημιουργήθηκαν στις νέες αυτές επικράτειες δύο κυρίως κοινωνικές τάξεις. Οι μεγαλογαιοκτήμονες από τη μια και οι εμποροναυτικοί από την άλλη.
Στις νέες οικονομικές συνθήκες όμως αναπτύχθηκε και η Τοκογλυφία (η Οβολοστατιστική, όπως λεγόταν), η οποία σταδιακά οδήγησε όχι μόνο στην απώλεια της γης των φτωχοαγροτών αλλά και στην υποδούλωση των ιδίων και των οικογενειών τους για χρέη.
Έτσι έφτασαν στο σημείο οι χωρίς γη πολίτες να είναι δούλοι στην πόλη τους και θύματα στον πόλεμο για την υπεράσπισή της.
Όπως ήταν φυσικό οι συνθήκες αυτές ήταν οι καταλληλότερες για επαναστατικές ζυμώσεις. Έτσι σύντομα οι πλειοψηφίες των φτωχοαγροτών και εμποροναυτικών ξεσηκώθηκαν και υπό την ηγεσία χαρισματικών ηγετών, εγκαθίδρυσαν λαϊκές τυραννίες.
Μερικές απ’ αυτές ήταν:

• Στην Κόρινθο, υπό τον Κύψελο (658-627 πΧ)
• Στα Μέγαρα, υπό τον Θεαγένη (~640 πΧ)
• Στη Σικυώνα (Κιάτο), υπό τον Ορθαγόρα (~640 πΧ) και αργότερα υπό τον Κλεισθένη (601-570 πΧ)

Τα κοινά χαρακτηριστικά των νέων αυτών εξουσιών ήταν:

• Η δήμευση της γης των μαγαλογαιοκτημόνων και η διανομή της στους ακτήμονες
• Η εκτέλεση μεγάλων έργων (αποξηράνσεις, Υδραγωγεία, τείχη, Ναυπηγεία)
• Η βοήθεια στην ανάπτυξη της βιοτεχνικής παραγωγής και του ναυτικού εμπορίου.

Εξαιρετικό μέτρο ήταν και η νομιμοποίηση της λαϊκής Διονυσιακής λατρείας, την οποία είχαν απαγορεύσει οι αριστοκρατικοί, ως δήθεν εισαγόμενη, αλλά στην ουσία ως μη ελεγχόμενη από το δικό τους Ιερατείο των 12 Θεών.
Το κύμα αυτό των επαναστατικών ανατροπών είχε γιγαντωθεί κατά το β’ μισό του 7ου αι. πΧ και απειλούσε, σε όλες τις επικράτειες, με την εξαφάνιση όλων των μεγαλογαιοκτημόνων. Έτσι αυτοί, μετά από πλήθος συγκρούσεων, αποφάσισαν να καταγράψουν το μέχρι τότε προφορικό εθιμικό και αριστοκρατικό δίκαιο, πιστεύοντας ότι έτσι θα εκτόνωναν την κατάσταση και θα προστάτευαν τα προνόμιά τους.
Τέτοια νομοθεσία, αντεπαναστατικού χαρακτήρα, εισήγαγαν οι αριστοκρατικοί νομοθέτες:

• Ο Ζάλευκος (~660 πΧ) στους ΕπιζεφύριουςΛοκρούς
• Ο Δράκων στην Αθήνα (άρχοντας το 641 πΧ)
• Ο Χαρώνδας (~630 πΧ) στην Κατάνη της Σικελίας.

Κοινό γνώρισμα αυτού του δικαίου ήταν η ποινή του θανάτου για επαναστατική δράση. Οι νομοθεσίες αυτές, όμως, ούτε τρομοκράτησαν ούτε εμπόδισαν την επαναστατική πορεία, την οποία τροφοδοτούσε η επιτυχία των πρώτων λαϊκών τυράννων. Έτσι συνεχίστηκαν οι συγκρούσεις και το αίμα.
Στην Αθήνα αναπτύχθηκαν οι ίδιες συνθήκες, οι οποίες με φάρο τις επιτυχημένες τυραννίες της Κορίνθου και των Μεγάρων, συντηρούσαν τις συγκρούσεις. Μάλιστα το 632 πΧ έγινε πραξικόπημα, υπό τον Ολυμπιονίκη Κύλωνα, γαμπρό του Θεαγένη των Μεγάρων, για την κατάληψη της εξουσίας. Αυτό απέτυχε και, κατά την παράδοση τους, οι αριστοκρατικοί τους έσφαξαν όλους («Κυλώνειο άγος» = ανοσιούργημα).
Οι συγκρούσεις βέβαια συνεχίστηκαν. Έτσι, οι αριστοκρατικοί της Αττικής, για να αποφύγουν τα χειρότερα, αποφάσισαν ένα συμβιβασμό με την εκλογή ως Επωνύμου Άρχοντα, το 594 πΧ, του Σόλωνα του Αθηναίου (639-559 πΧ).
Αυτός τότε εξελέγη ως Νομοθέτης – «Διαλλακτής» (Συμβιβαστής). Ο στόχος του Σόλωνα ήταν να συμβιβάσει τις απαιτήσεις των δύο ισχυρών τάξεων. Οι μεν εμποροναυτικοί και φτωχοαγρότες ζητούσαν την κατάργηση της δουλείας για χρέη και τη δήμευση και ανακατανομή της γης στους ακτήμονες (όπως στην Κόρινθο, τα Μέγαρα και τη Σικυώνα), ενώ οι Ευγενείς της γης ζητούσαν μικροαλλαγές στη γραπτή νομοθεσία, που θα εκτόνωνα την κατάσταση και θα διατηρούσαν τα προνόμιά τους στην εξουσία.

Τα κύρια μέτρα που έλαβε ο Σόλων ήταν:

• Η γενική αμνηστία
• Το «Πόθεν έσχες»
• Η Μεταρρύθμιση του Οικογενειακού και Κληρονομικού Δικαίου, καθώς και του μετρικού και νομισματικού συστήματος.
• Ενίσχυσε τη γεωργία, την κτηνοτροφία και ρύθμισε την ομαλή διανομή του νερού.
• Έδωσε πολιτικά δικαιώματα στους ξένους βιοτέχνες και τεχνίτες.
• Κυριότερο όμως συμβιβαστικό μέτρο του ήταν η Σεισάχθεια (= απόσειση των αχθών = βαρών) (Αριστοτ. «Αθ. Πολιτ» 6,1 / Πλούταρχου «Σόλων» 15) 

Η Σεισάχθεια περιλάμβανε τη διαγραφή των χρεών των φτωχών προς τους τοκογλύφους και την απελευθέρωση των δούλων από χρέη. Δεν δήμευσε όμως τη γη των μεγαλογαιοκτημόνων, και έτσι οι φτωχοαγρότες απελευθερώθηκαν, αλλά, παρέμειναν ακτήμονες.
Έτσι οι συγκρούσεις μετριάστηκαν, αλλά, η επαναστατική ζύμωση συνέχισε να αναπτύσσεται μέχρι που οδήγησε 30 χρόνια αργότερα στην λαϊκή τυραννία, το 561 πΧ, του Πεισίστρατου (605-527 πΧ), του ανηψιού του Σόλωνα.
Την τυραννία αυτή, και τον προοδευτικό ρόλο της, την επαινούν οι Ηρόδοτος, Θουκυδίδης και Αριστοτέλης, γιατί εκτός των άλλων μέτρων «…την Αττικήν, πρότερανψιλήν και άδενδρονούσαν, Ελάαιςκατεφύτευσαν, Πεισιστράτου προστάξαντος…»

Υστερόγραφο

1. Μία και μοναδική εληά εκείνης της τυραννίας σώζεται σήμερα στο Δήμο μας
2. Η Δουλεία από χρέη, όπως τότε έτσι και τώρα, είναι ένας επιτυχής τρόπος, για να κατακτάς αναίμακτα επικράτειες, με υποταγμένες ηγεσίες