Στέλιος Καζαντζίδης
Αφιέρωμα στο πρώτο τεύχος του περιοδικού «Λαϊκό Τραγούδι» - Οκτώβριος 2002
Για το περιοδικό αυτό -όπως και για τα εκατομμύρια των φίλων του- ο Στέλιος Καζαντζίδης συμβολίζει το λαϊκό τραγούδι. Ακόμη κι αν δεν ήταν η επέτειος του θανάτου του, πάλι τη δική του φωτογραφία θα είχαμε στο εξώφυλλό μας, αν θέλαμε να δώσουμε με απόλυτη σαφήνεια το δικό μας μουσικό στίγμα. Ο Τύπος, τα ραδιόφωνα και οι τηλεοράσεις (με ελάχιστες εξαιρέσεις) αγνόησαν και συνεχίζουν να αγνοούν την ανεπανάληπτη φωνή του και την μοναδική σχέση που είχε-όσο κανένας άλλος τα τελευταία 50 χρόνια- με τους μισούς τουλάχιστον Έλληνες, στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Όσο για τον ανιστόρητο ισχυρισμό ότι δεν είπε καλά τραγούδια, αξίζει να πληροφορήσουμε όσους με επιπολαιότητα και άγνοια ανακυκλώνουν τα τελευταία χρόνια αυτή την άποψη, ότι ο Στέλιος Καζαντζίδης ερμήνευσε, μεταξύ άλλων, 16 τραγούδια του Τσιτσάνη σε πρώτη εκτέλεση, 18 του Παπαϊωάννου, 40 του Μητσάκη, 35 του Χιώτη, 36 του Καλδάρα, 50 του Μπακάλη, 17 του Θεοδωράκη, 80 του Δερβενιώτη, 50 του Νικολόπουλου, 34 του Σούκα, αλλά και πολλών ακόμη, επίσης πολύ σημαντικών δημιουργών, όπως του Χατζιδάκι, του Ζαμπέτα, του Κλουβάτου, του Καραπατάκη, του Χρυσίνη, του Πετσά, του Λεοντή, του Λοΐζου, του Β. Βασιλειάδη, του Πετρίδη, του Πολυκανδριώτη, για να αναφερθούμε μόνο στους συνθέτες. Όσο για τους στιχουργούς, περίπου τα 500 τραγούδια του είναι γραμμένα από την Ε. Παπαγιαννοπούλου, τον Χ. Βασιλειάδη, τον Χρ. Κολοκοκτρώνη, τον Κ. Βίρβο και τον Πυθαγόρα.
ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗ ΕΝΟΣ ΧΡΟΝΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ
Γράφει ο Βαγγέλης Αρναουτάκης
«Σήμερα» που ο κύκλος της λεγομένης κλασσικής περιόδου του λαϊκού τραγουδιού κλείνει και βιολογικά, η προσπάθεια για την εξαγωγή συμπερασμάτων που αφορούν την ιστορία του είναι επιβεβλημένη. Ένα μέρος αυτής της ιστορίας αφορά και στην περίπτωση του Στέλιου Καζαντζίδη, μετά την αποχώρηση του οποίου κάποιοι λογαριασμοί παραμένουν ανοιχτοί.
Σεπτέμβριος 2001
Σε μια ιστορική, χρονικά- στιγμή, που ο κόσμος -ολόκληρος- είχε στραμμένη την προσοχή του στην αιματηρή κατάληξη του εφιαλτικού εκείνου πρωινού της 11ns Σεπτεμβρίου και στις συνέπειες που αυτό θα δημιουργούσε στην παγκόσμια ισορροπία και στα μελλούμενα, κάτω από αυτή τη μεταδοτική ψυχολογική βία και το δεδομένο του κυρίαρχου γεγονότος, η μικρή -γεωγραφικά «απλωμένη» όμως στα 4 σημεία του ορίζοντα- Ελλάδα, αποχαιρετούσε τον τελευταίο μεγάλο λαϊκό ήρωα της. Στις 15 Σεπτέμβρη του 2001, από την ιστορική γη της Ελευσίνας και συντροφευμένος από χιλιάδες κόσμου, διάβαινε την πύλη της αιωνιότητας ο τελευταίος μύστης του λαϊκού καημού: ο Στέλιος Καζαντζίδης.
Η ιστορία «στο σφυρί»
Ο τρόπος και ο χρόνος που έφυγε ο Καζαντζίδης είχαν να κάνουν με το επιστέγασμα μιας απρόβλεπτης τηλεοπτικής -και όχι μόνο- εξέλιξης, στην οποία συνέβαλε τα μέγιστα, αν δεν είχε σχεδιάσει και δρομολογήσει από χρόνια, ο γνωστός κύκλος των πρώην «φίλων» και συνεργατών του. (Είμαι πεπεισμένος ότι στην περίπτωση του παίχτηκε κάποιο γερό στοίχημα, πρώτα στις αίθουσες των δικαστηρίων και κατόπιν μπροστά στις οθόνες των τηλεοράσεων). Η τηλεόραση, στις μέρες μας, είναι αναμφισβήτητα το παντοδύναμο μέσον προβολής που, όμως, μπορεί να εκθέσει οιονδήποτε δεν γνωρίζει τα μυστικά και τους κανόνες της. Αποτραβηγμένος χρόνια από τις καλλιτεχνικές παρέες και διαμορφωμένος επικοινωνιακά σε μια άλλη εποχή, ο Καζαντζίδης έπεσε θύμα αυτής της «άγνοιας» των νέων τηλεοπτικών δεδομένων. Η νέα τηλεόραση όχι απλά δεν του έκανε καλό, αλλά τον αντιμετώπισε με περίσσια καχυποψία -τέτοια που κάποιες στιγμές άγγιξε και τα όρια της αμφισβήτησης. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός πως, στο καθοδηγούμενο και ανιστόρητο αντικαζαντζιδικό μένος, ελάχιστοι πήραν θέση και αντιπαρατέθηκαν. Στη γειτονική μας χώρα Τουρκία, τις ημέρες των γνωστών γεγονότων, η είδηση για τις συγκρούσεις αναφερόταν με την επισήμανση: «η Ελλάδα τα βάζει με την ιστορία της». Ευτυχώς για μας, βρέθηκαν πρόσωπα (όπως ο Μαν. Ρασούλης) τα οποία, παίρνοντας την ευθύνη και το βάρος της προσωπικής τους -πριν απ' όλα- ιστορίας, αντιπαρατέθηκαν με... «κάτι μικρόψυχα ζωάκια που καμάρωναν πάνω στης τίγρης το κουφάρι».
Περί πατρότητας
Τα επιμέρους σημεία για τα οποία ο Καζαντζίδης κατηγορήθηκε από γνωστό συνθέτη και αφορούν στα τραγούδια που προέκυψαν από τη -βραχύβια, όπως αναφέρεται- συνεργασία τους, θα 'πρεπε να διερευνηθούν (ως προϊόν μιας άλλης εποχής και σε σχέση με το ηθικό μέρος της ιστορίας) κάτω απ' τη φόρτιση, τις συνθήκες και τα δεδομένα της εποχής στην οποία έλαβε χώρα αυτή η συνεργασία, 30-35 χρόνια πριν. Πάντως το μείζονος για το ελληνικό τραγούδι -γενικότερης σημασίας- θέμα της πατρότητας των τραγουδιών, δεν ανοίγει με τον Καζαντζίδη το '58 (χρονιά στην οποία το όνομα του πρωτοεμφανίστηκε στις ετικέτες των δίσκων ως δημιουργού) αλλά δεκαετίες πριν (με τους πρώτους δίσκους) και αγγίζει το σύνολο -σχεδόν- των συνθετών-στιχουργών του λαϊκού τραγουδιού, οι οποίοι προηγήθηκαν ή έδρασαν την ίδια εποχή. Στην περίπτωση που το θέμα αυτό άνοιγε με όλα τα στοιχεία (πολλά απ' αυτά θάφτηκαν καλά) και κυρίως με τους ίδιους όρους, ίσως τότε δημιουργούνταν τριγμοί στα θεμέλια του μύθου καμπόσων από εκείνους οι οποίοι πέρασαν το νήμα της ιστορίας ως αυτόφωτοι, ολοκληρωμένοι συνθέτες-στιχουργοί. Ο Καζαντζίδης, πάντως, πέρασε ως σημαντικός τραγουδιστής και όχι για την ικανότητα του να γράφει στίχους και μουσική. Γεγονός που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, σε καμία περίπτωση, συνολικά. Μια άλλη θεωρητική παράμετρος του λαϊκού τραγουδιού, τοποθετεί τα πρόσωπα σε δεύτερη μοίρα, ενισχύοντας το πλαίσιο μέσα στο οποίο οι τραγουδοποιοί έγραψαν και οι τραγουδιστές τραγούδησαν. Η εποχή, οι συνθήκες, τα γεγονότα, συχνά υπερβαίνουν τον επώνυμο δημιουργό. Εκείνος, κατά το «τυχαίο γεγονός», βρίσκεται εκεί, προκειμένου να μεταφέρει τη λαϊκή ετυμηγορία και ανάγκη. Έχοντας υποσυνείδητα γνώση αυτής της θέσης του, ο Καζαντζίδης υποτίμησε αρκετές φορές το ρόλο του ως τραγουδιστή. Υπεραμύνθηκε όμως ενός ορισμένου τρόπου και κώδικα του λαϊκού τραγουδιού, του οποίου υπήρξε βασικός υποστηρικτής-διαμορφωτής. Κάτω από αυτήν την -αποκτηθείσα με τα χρόνια, κεντρικής σημασίας- ιδιότητα του, γίνεται, όχι ο -από τεχνικής απόψεως- δημιουργός, αλλά ο ηθικός αυτουργός πολλών τραγουδιών του.
Περί ρεπερτορίου, κυρίως
Για κάποιους λόγους πιθανής προσωπικής αντιπάθειας, κοινωνικής διαφοροποίησης ή άγνοιας της συνολικής προσφοράς και στάσης του Καζαντζίδη, ενισχύθηκε από ορισμένους μια άδικη έως ψευδής, σε σχέση με το ρεπερτόριο του, εικόνα. Παραδείγματα προσώπων που αμφισβητούν, σχεδόν συνολικά, το ρεπερτόριο και τον τρόπο του Καζαντζίδη, διαλαλώντας πως τα καλά τραγούδια που έχει πει είναι καμιά δεκαριά ή κάνοντας αρνητική χρήση των γνωστών -αθλίων- επιχειρημάτων της κλάψας, της μάνας, της ξενιτιάς ή της Μαντουμπάλας και της Ζιγκουάλας, δεν θ' αναφέρουμε εδώ, προστατεύοντας ίσως έτσι και ορισμένους από εκείνους, οι οποίοι να εξέφρασαν κάποιες τέτοιες απόψεις πρόχειρα και αβασάνιστα. Λες και μόνον ο Καζαντζίδης, μόνον αυτός και κανείς άλλος, είπε επικαιρικά τραγούδια ή λες και οι συνθήκες ζωής ήταν τέτοιες που ήθελαν έναν άλλον κι όχι αυτόν τον τραγουδιστή φαινόμενο. Εδώ δεν τίθεται το απλοϊκό και οπαδιστικό θέμα της προστασίας του Καζαντζίδη. Στην περίπτωση αυτή υπερβαίνονται τα όρια της ατομικής του προστασίας και το θέμα ανάγεται σ' ένα πλήθος κόσμου, ένα λαό, που βγήκε από τα ερείπια της κατοχής και του εμφυλίου, τη φτώχεια και την αγωνία του '50, τη μετανάστευση του '6ο, πάλεψε στη ζωή του... και μορφώθηκε και από τη φωνή και τα τραγούδια του.
Μεταξύ αυτού του κόσμου και του Καζαντζίδη δημιουργήθηκε μια σχέση πρωτοφανέρωτη. Το τραγούδι αυτό (του Καζαντζίδη), πέραν της μαζικής του αντίδρασης, εστιάζει και πιο μοναχικές ή προσωπικές περιπτώσεις και δεν απευθύνεται απαραίτητα στο φτωχό ή τον αδικημένο (αν και το λαϊκό τραγούδι, όπως το 'χει ορίσει ο ίδιος, «ξεκινάει από πολύ χαμηλά - δεν εξαντλείται όμως εκεί. Απευθύνεται και σε όποιον άλλον αντιλαμβάνεται και αποδέχεται τη διαφορετικότητα και την αλήθεια του». (Πάντως, χαρακτηριστικό της έκφρασης κοινωνιών που μεταβάλλονται και εκσυγχρονίζονται είναι να παραμερίζουν κάποιες ιστορικές αλήθειες ως ξεπερασμένες και παρωχημένες). Με το ρεπερτόριο του Καζαντζίδη ίσως ασχοληθούμε ειδικότερα στο μέλλον. Ένα μεγάλο μέρος του αφορά σε ιδιαίτερα σημαντικά και κυρίως διαφορετικά τραγούδια που δεν ξαναγίνονται, γιατί δεν υπάρχουν εκτός από τις συνθήκες και τα πρόσωπα. Το ρεπερτόριο αυτό απλώνεται σε 5 δεκαετίες και χωρίζεται σε κάποιες βασικές χρονολογικές ενότητες, ενώ θα μπορούσε να χωριστεί και σε κάποιες άλλες με βάση το είδος, τα θέματα κ.λπ. Σε πρώτη φάση θα το χωρίσουμε, σε συνδυασμό με άλλα γεγονότα, σε 5 βασικές ενότητες-περιόδους.
1η βασική ενότητα 1952-1958
Τα τραγούδια του γραμμόφωνου
Το ξεκίνημα και τα θεμέλια του «θρύλου».
«Οι βαλίτσες» - «Απόψε φίλα με» - «Η κοινωνία» - «Η πρώτη αγάπη σου είμαι εγώ».
Η πρώτη νιότη. Η Καίτη Γκρέυ και η Μαρινέλλα.
Συνεργασίες με τους: Απ. Καλδάρα – Ι. Παπαϊωάννου - Στ.Χρυσίνη - Γερ. Κλουβάτο - Γ. Μητσάκη - Θ. Δερβενιώτη - Μαν. Χιώτη - Μπ. Μπακάλη - Β. Τσιτσάνη - Γ. Λαύκα – Π. Πετσά - Β. Καραπατάκη - Χρ. Κολοκοτρώνη - Ευτ. Παπαγιαννοπούλου - Κ. Βίρβο – Χαρ. Βασιλειάδη (Τσάντα) και άλλους.
Εμφανίσεις στα κέντρα: Μπόκαρης στην Κηφισιά - Θείος στη Ν. Φιλ/φεια - Χαβάη και Ζέφυρος στο Ν. Ηράκλειο - Γάλλος και Αστέρας στην Κοκκινιά - Ροσινιόλ - Τριάνα του Χειλά στη Λεωφ. Συγγρού - Λουξεμβούργο στη Θεσσαλονίκη - Όαση στη Λάρισα και ακόμη σε κέντρα στην Καβάλα, στη Δράμα, στο Βόλο, στην Κοζάνη και αλλού.
Σ' αυτή την περίοδο ηχογραφεί, για λογαριασμό της Columbia, 280 τραγούδια.
2η βασική ενότητα 1959-1963
Η εποχή των 45 στροφών.
Η εποχή της παντοδυναμίας.
«Δυο πόρτες έχει η ζωή» - «Αυτή η νύχτα μένει» - «Μαντουμπάλα» - «Συννεφιασμένη Κυριακή».
Πρώτη εμφάνιση στον κιν/φο, στην ταινία «Η κυρία δήμαρχος», με τα τραγούδια «Ζιγκουάλα» και «Για μας ποτέ μην ξημερώσει».
«Μοσχοβολούν οι γειτονιές βασιλικό κι ασβέστη», οι συνεργασίες με τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Μάνο Χατζιδάκι.
Τα δημοτικά και τ' ανατολίτικα.
«Στις φάμπρικες της Γερμανίας και στου Βελγίου τις στοές» - «Ό,τι αγαπάω εγώ πεθαίνει» και τα άλλα λαϊκά τραγούδια.
Εμφανίσεις στα θέατρα Κεντρικόν - Παρκ και στα κέντρα: Κομπαρσίτα στη Ν. Φιλ/φεια - Μαντουμπάλα στη Λεωφ. Αλεξάνδρας - Τριάνα του Χειλά στη Συγγρού και Κουλουριώτη στην παραλία Μοσχάτου.
Περιοδείες στην Αυστραλία, στην Αμερική και στην Τουρκία. Η πρώτη σύγκρουση με την Columbia και η σύντομη μετάβαση στην R.C.A. Victor.
Σ' αυτή την περίοδο ηχογραφεί, για λογαριασμό των εταιρειών Columbia - His Master's Voice - R.C.A Victor - Columbia Αυστραλίας, Nina Αμερικής και Apollo Αυστραλίας, 225 τραγούδια.
3n βασική ενότητα 1964-1968.
«Το διαβατήριο» και η μετάβαση από την Columbia στην Odeon.
Συνεργασίες με τους Θ. Δερβενιώτη - Κ. Βίρβο - Χρ. Κολοκοτρώνη - Γ. Ζαμπέτα - Γ. Κατσαρό - Γ. Μαρκόπουλο - Χρ. Λεοντή - Χρ. Νικολόπουλο - Πυθαγόρα - Β. Βασιλειάδη - Ν. Πετρίδη και άλλους.
Ο γάμος και ο χωρισμός του με τη Μαρινέλλα.
Η αποχή από τα κέντρα. Τελευταίες εμφανίσεις στον «Τριάνα του Χειλά» και στο χειμερινό «Φαληρικόν» της οδού Ηπείρου. Συναυλίες στη Γερμανία, μαζί του ο «θρύλος» της ΑΕΚ Μίμης Παπαϊωάννου, η Μαρινέλλα και ο πιτσιρικάς Χριστόδουλος (Χρίστος - Χριστάκης ή Τάτης) Νικολόπουλος.
Δεύτερη σύγκρουση με τις εταιρείες. Σύντομη μετάβαση από την Odeon στη Phillips, δημιουργία της δικής του -βραχύβιας- Standard.
Σ' αυτή την περίοδο ηχογραφεί, για λογαριασμό των ανωτέρω αναφερομένων εταιρειών, 173 τραγούδια.
4η βασική ενότητα 1969-1987
Ο «μύθος» καλά κρατεί.
Συντήρηση δυνάμεων.
Συνεργασίες με Καλδάρα - Πυθαγόρα - Ακη Πάνου - Μ. Λοΐζο - Μ. Θεοδωράκη - Χρ. Νικολόπουλο.
Η εποχή των δίσκων μακρά3 διάρκειας (33 στροφών).
Σ' αυτή την περίοδο ηχογραφεί, για λογαριασμό της εταιρείας MINOS (Odeon), 83 τραγούδια, ενώ κυκλοφορούν 25 μεγάλοι δίσκοι με παλιότερο ή νεότερο υλικό του. «Η ζωή μου όλη» - «Στην Ανατολή» -«Υπάρχω» (η παρουσίαση του στην τηλεόραση σπάει τα ρεκόρ τηλεθέασης της εποχής).
Ζωηρές φήμες για την επανεμφάνιση του σε κέντρο (στα «Δειλινά» του Θωμά Μιχαηλίδη στη Γλυφάδα) μαζί με τους Γ. Νταλάρα, Χ. Αλεξίου. Εμφανίσεις στο Κάρνεγκι Χολ της Νέας Υόρκης. Η οριστική ρήξη με τη MINOS, ακολουθούν τα 12 πολυσυζητημένα χρόνια της σιωπής του.
5η βασική ενότητα 1987-2001
Ο δρόμος για την επιστροφή είναι ελεύθερος και η φωνή, αν και επιβαρημένη από 12 χρόνια σιωπής, καλά κρατεί. Συνεργασίες με τους Τ. Σούκα - Θ. Πολυκανδριώτη - Σ. Τσώτου και άλλους. Νέα λαϊκά τραγούδια (επανεκτελέσεις), ποντιακά. Σ' αυτή την περίοδο ηχογραφεί, για λογαριασμό των εταιρειών MINOS (λύση συμβολαίου) - Polygram και κυρίως της M.B.I., 145 τραγούδια.
Νέα εποχή, νέα ήθη. «Έρχονται χρόνια δύσκολα», οι συγκρούσεις και η κατάρρευση... ΤΟ ΤΕΛΟΣ
Μια άλλη εκδοχή
Υπάρχει η εντύπωση, και δικαιολογημένα ίσως, ότι ο Καζαντζίδης ήταν, αμετακίνητα, ένας λαϊκοδημοτικός τραγουδιστής. Ως καλλιτεχνική επιλογή ήταν, κυρίως, αυτό αλλά όχι και ως δυνατότητα. Κάποιοι γνωρίζουν καλά ότι είχε περισσότερα ενδιαφέροντα απ' όσα ο ίδιος άφηνε να εννοηθεί ότι έχει. 0 Καζαντζίδης ήταν λάτρης (όπως και οι περισσότεροι νέοι της γενιάς του) του κιν/φου, του ευρωπαϊκού και αμερικάνικου κιν/φου, αλλά και του ελληνικού ελαφρού και ξένου τραγουδιού. Από νεαρός, τότε που πρωτόπιασε την κιθάρα, έπαιζε και τραγουδούσε -σε κάποιες παρέες ή πιο μοναχικές στιγμές του- τραγούδια του Γούναρη, του Πολυμερή, του Μαρούδα, της Βέμπο ή ακόμη και ξένα τραγούδια (στις γλώσσες τους) του Nat King Cole, του Frank Sinatra, της Katerina Valente και άλλων. Ευτυχώς, υπάρχουν κάποια ηχητικά ντοκουμέντα που το αποδεικνύουν αυτό, με τον Καζαντζίδη να παίζει και να τραγουδά, ανάμεσα στα κανταδόρικα ή «σκληρά» αγαπημένα του -όχι μόνο δικά του- λαϊκά, «ελαφρά» τραγούδια, όπως τα: «Ένας λύκος καπετάνιος απ' τη Σύρο... καπετάνιε χαμογέλα...» - «...και η βάρκα γύρισε μόνη...» -«φεύγουνε τα χελιδόνια και αλλάζουνε φωλιά...» - «...δεν ζουν τ' αστέρια δίχως τη βραδιά... δεν ζούνε τα πουλιά χωρίς τραγούδια, δε ζούνε δίχως ήλιο τα λουλούδια...» και άλλα τέτοια που, υπό άλλες συνθήκες, αν δηλαδή ο Καζαντζίδης ανταποκρινόταν στις προτροπές του Γ. Μουζάκη και άλλων να τραγουδήσει στους δίσκους μοντέρνα - ελαφρά τραγούδια, ίσως αναδεικνυόταν και σε μέγιστο τροβαδούρο. Κρυμμένες πτυχές και δυνατότητες ενός, έτσι κι αλλιώς, κορυφαίου καλλιτέχνη, που αν δεν ήταν δέσμιος της εικόνας του ως λαϊκού τραγουδιστή, αν είχε τραγουδήσει όλα όσα -κατά καιρούς- σημαντικά ή διαφορετικά του πρότειναν και, κυρίως, αν δεν είχε αποσυρθεί από τις ζωντανές εμφανίσεις τα τελευταία 35 χρόνια της ζωής του, σκέπτομαι ποια θα ήταν η εικόνα του σήμερα και μέχρι πού μπορεί να είχε φτάσει ο «μύθος» του.
* Σε παλιά συνέντευξη του (στον Τάσο Κουτσοθανάση) ο Στέλιος Καζαντζίδης είχε πει: «Ο κόσμος με ήθελε σ' ένα ορισμένο είδος... αναγκάστηκα λοιπόν να υπηρετήσω τα γούστα του».
Περί Μαντουμπάλας και Ζιγκουάλας
Με τη Μαντουμπάλα και τη Ζιγκουάλα ο Καζαντζίδης δεν καινοτόμησε (δεν το επικαλέστηκε άλλωστε ποτέ αυτό). Κάθε άλλο. Ακολούθησε την, από το '35 τουλάχιστον, πεπατημένη του ελληνικού τραγουδιού να φλερτάρει με την Ανατολή και δη τις Ανατολίτισσες. Ο ερωτισμός, άλλωστε, δεν έχει σύνορα, χρώμα, φυλές και όλα τ' άλλα διαχωριστικά, ανέραστα έως ρατσιστικά που επικαλούνται διάφοροι «Έλληνες», όχι του κόσμου αλλά του μικρόκοσμου τους, προκειμένου να διαφυλάξουν, ως άλλοι άρειοι, την καθαρότητα τους, ανησυχώντας για το γένος, επικαλούμενοι ακόμη και σήμερα -εμμέσως- τον εξ Ανατολών κίνδυνο της Μαντουμπάλας και της Ζιγκουάλας. (Δύο εντυπωσιακών -ως προς τις μελωδίες τους- τραγουδιών που έχουν τη δική τους ιστορία). Αλλά ίσως δεν είναι αυτό. Ίσως είναι η έπαρση και η αλαζονεία τους που γυρεύουν, απεγνωσμένα, επιχειρήματα προκειμένου να δηλώσουν αντίθετοι από αυτό που ο Καζαντζίδης εκπροσωπεί συνολικά. Η έφεση των Ελλήνων συνθετών και στιχουργών σ' έναν εξωτισμό που γεωγραφικά κινήθηκε-αναζητήθηκε κυρίως στην περιοχή της Μεσογείου και πέριξ, είναι γνωστή από παλιά. Ίσως όχι από τότε που οι Έλληνες φιλόσοφοι επισκέπτονταν την Αλεξάνδρεια αναζητώντας τη χαμένη γνώση ή ο Μέγας Αλέξανδρος χάραζε τα σύνορα της δικής του μεγάλης αυτοκρατορίας, αλλά στα κοντινά μας 100 περίπου χρόνια τραγουδιού και δισκογραφίας. Οι Ινδίες με την Καλκούτα και τη Βομβάη, η Αίγυπτος με το Κάιρο, το Νείλο και τις έρημους, το Μαρόκο και η Καζαμπλάνκα, το Αλγέρι και οι άλλοι τόποι της φυγής στο αδύνατο, το φανταστικό και το παραμυθένιο, αποτέλεσαν το δέλεαρ για την «πρώτη» κοσμική αναζήτηση του ελληνικού τραγουδιού. Για την ιστορία, το ελληνικό τραγούδι, πριν από τη Μαντουμπάλα και τη Ζιγκουάλα του '59, είχε να παρουσιάσει -από νωρίς- δεκάδες εξωτικά ονόματα και ερωτικά πρότυπα, που διέγειραν τη φαντασία, από την Εγγύς και Μέση Ανατολή ή και από αλλού. Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα:
Μαριτάνα (Αντ. και Λόλας Βώτη) 1936
Γιούλικα (Κ. Κοφινιώτη -Ι. Βέλλα) 1939
Ζεχρά (Αιμ. Σαββίδη - Mix. Σουγιούλ) 1939
Ναζίμπα (Αιμ. Σαββίδη - Mix. Σουγιούλ) 1939
Σεμιχά (Αιμ. Σαββίδη - Δευκαλίων Ιακωβίδη) 1939
Φεριχά (Κ. Κοφινιώτη - Mix. Σουγιούλ) 1939
Τζεμιλέ (Μ. Χιώτη) 1947
Γιουλαλάμ (Χρ. Πύρπασου - Κ. Καπνίση) 1948
Χαλιμά (Ν. Ρούτσου - I. Τατασόπουλου) 1948
Ζεχραζάτ (Σπ. Περιστέρη) 1948
Μακπούλε (Γ. Μητσάκη - Μ. Χιώτη) 1949
Σαφιέ (Γ. Φωτίδα - Τ. Χάρμα) 1949
Χαμπίμπα (I. Παπαϊωάννου) 1950
Σεράχ (Β.Τσιτσάνη) 1951
Ναζμιέ (Στ.Χρυσίνη) 1953
Ζαΐρα (Β.Τσιτσάνη) 1954
Ζιγκουάλα (Μ. Χιώτη) 1955
Μαγκάλα (Στρ. Ατταλίδη) 1959 κ.ά.
Η Μαντουμπάλα* ήταν πρόσωπο υπαρκτό. Το όνομα αυτό έφερε, γνωστή στη χώρα της και στους φίλους του ινδικού κιν/φου, Ινδή ηθοποιός. (Η Μαντουμπάλα πέθανε από καρδιακή πάθηση το 1969 σε ηλικία 36 ετών - «Ινδοπρεπών αποκάλυψη», εκδόσεις Ατραπός). Μαντουμπάλα ήταν και ο τίτλος μιας ινδικής ταινίας, παραγωγής 1950. Στα χρόνια του '60 το ελληνικό λαϊκό τραγούδι Μαντουμπάλα θεωρείτο μια μεγάλη επιτυχία της ευρύτερης περιοχής της Μεσογείου. Είχε περιληφθεί και σε διάφορους δίσκους με αντιπροσωπευτικά, μοντέρνα και όχι φολκ, τραγούδια της - όπως π.χ. με το γνωστό λάτιν σχήμα los espanoles. Τη Μαντουμπάλα είχε ερμηνεύσει -σε δίσκο- στην Αμερική το 1965 και η Φλέρυ Νταντωνάκη, η οποία, σε προσωπική με τον γράφοντα συζήτηση το 1997. είχε αναφερθεί για τον Στ. Καζαντζίδη με την εξής, δική της μεταφυσική και όχι συμβατική, ερμηνεία: «Μεγάλο Άστρο». Τη Μαντουμπάλα επίσης τραγούδησαν, σε δίσκους, οι:
Πόλυ Πάνου με το συγκρότημα Τατασόπουλου - Σταματίου, στην Αμερική το 1959. Δίσκος NINA.
Μαίρη Λίντα με τον Μαν. Χιώτη και το Τρίο Μπελκάντο το 1959. Δίσκος APOLLO Αυστραλίας.
Σπ. Ζαγοραίος με ορχ. Σπ. Περιστέρη το 1959. Δίσκος ODEON.
Μ. Κουρτίδης, Ούλα Μπάμπα με ορχ. Στρ. Καμενίδη το 1959. Δίσκος FIDELITY, και άλλοι.
*Μαντουμπάλα (Στ. Καζαντζίδη)
Εκτ. Στ. Καζαντζίδης, ηχογράφηση Μάρτιος 1959
Μπουζούκια: Αν. Αθανασίου - Στ. Μακρυ-δάκης / κιθάρα: Στ. Χρυσίνης Ακορντεόν: Γ. Κουλαξίδης / μπάσο: Σπ. Αναγνώστου
Ζιγκουάλα. Το όνομα αυτό προήλθε από την, για εύηχους λόγους, αλλαγή του ονόματος Σι(ν)γκοάλα (τίτλος μιας δυτικοευρωπαϊκής ταινίας του 1950). Η πρώτη εμφάνιση του ονόματος Ζιγκουάλα στο ελληνικό τραγούδι γίνεται το 1955 με το (ομώνυμο) τραγούδι του Μαν. Χιώτη που τραγούδησε η Μάγια Μελάγια και κυκλοφόρησε από την Columbia. Την ίδια εποχή το ηχογράφησαν στην Αμερική και οι Ρ. Ντάλλια - Ι. Τατασό-πουλος. Η Ζιγκουάλα του Καζαντζίδη ηχογραφήθηκε το 1959 (εκείνη την εποχή η παλιά ταινία Σι(ν)γκοάλα επαναπροβάλετο στις ελληνικές αίθουσες). Τους στίχους έγραψε ο Νίκος Μουρκάκος. Το τραγούδι ακούστηκε και στον ελληνικό κιν/φο, στην ταινία του Ροβ. Μανθούλη «Η κυρία δήμαρχος».
Στα νεότερα χρόνια πέρασε στη δισκογραφία και με τις φωνές των: Γ. Νταλάρα - Γλυκερίας - Πασχ.Τερζή και άλλων.
*Ζιγκουάλα (Στ. Καζαντζίδη - Ν. Μουρκάκου)
Εκτ. Στ. Καζαντζίδης - Μαρινέλλα, ηχογράφηση Οκτώβριος '59
Μπουζούκι: Παν. Αγγέλου /κιθάρα: Στ. Χρυσίνης /Ακορντεόν: Γ. Κουλαξίδης /βιολί: Στ. Λαζάρου /Μπάσο: Σπ. Αναγνώστου
Τι λέει το ίδιο το τραγούδι για τον Καζαντζίδη
Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι η φωνή του Καζαντζίδη ταυτίστηκε - εναρμονίστηκε με το ίδιο το παράπονο και τη φωνή ενός λαού. Υπάρχει, άλλωστε, ένα ακόμη βασικό στοιχείο που το τεκμηριώνει: αυτό του ίδιου του τραγουδιού. Μέσ' από τις αναφορές του ελληνικού τραγουδιού -που παραθέτουμε παρακάτω- δίνεται η σημασία που είχε (καθώς και το τι συμβόλισε) ο Καζαντζίδης για την ελληνική κοινωνία, αλλά και η απάντηση στο πώς ξεπέρασε τα συμβατικά όρια του τραγουδιστή κι έγινε ο ζωντανός «θρύλος».
- Σάββατο βράδυ Ανάσταση θα 'ρθώ /του Καζαντζίδη τα τραγούδια να σου πω /να σε ξυπνήσω (ΡΕΦΡΕΝ)
- Άσ' τον να μετρά τον μπεχλιβάνη /βάλ' τον Καζαντζίδη δυνατά /γιόμισε το σπίτι ανθρωπομάνι /παίζουνε τους μάγους τα παιδιά /όμορφη βραδιά /Δόξα Παναγιά (ΡΕΦΡΕΝ)
- Ηλιοβασίλεμα συνοικισμός /βουνό στα στήθια μου ο χωρισμός /κι ένα γραμμόφωνο από μακριά /του Καζαντζίδη το παράπονο γροθιά
- Στέλιο μου, τα τραγούδια σου /απ' την κασέτα ρίχτα /για μας που πρόδωσε η ζωή /δεν ξημερώνει Κυριακή /δεν τελειώνει η νύχτα (ΡΕΦΡΕΝ)
- Παιδιά κι εμείς της προσφυγιάς /με τον καημό στολίδι /όλη η περιουσία μας /σκοποί του Καζαντζίδη (2ο μέρος του ΡΕΦΡΕΝ)
- Κρέμασα το πτυχίο μου σε κάδρο στο σαλόνι /και κουβαλάω ντενεκέ σε μια οικοδομή /ακούω στο ραδιόφωνο και ο καημός φουντώνει /του Στέλιου τα παράπονα ετούτη τη στιγμή (2ο κουπλέ)
- Ίδιο πάντα το φινάλε /το κρασί μπροστά σου βάλε /ο καημός να ξεχαστεί /βάλε και τον Καζαντζίδη /κάθε πίκρα που μας πνίγει /με παράπονο να πει (ΡΕΦΡΕΝ)
- Του Καζαντζίδη το καινούριο /δε μου το 'στειλες ακόμα...
Τα παραπάνω αποσπάσματα αντιστοιχούν κατά σειρά στα εξής τραγούδια:
- Γαρουφαλάκι π' άνθιζε (Δ. Αναστασίου - Αγγ. Δαμίγου) 1971 ■ Δ. Γεωργιάδης – MINOS
- Χριστούγεννα (Δ. Γεωργιάδη - Σ. Τσώτου) 1972 ■ Δ. Γεωργιάδης – MINOS
- Ηλιοβασίλεμα (Πυθαγόρα - Γ. Σπανού) 1976 ■ Γ. Πάριος – MINOS
- Σε πέντε ώρες ξημερώνει Κυριακή (Πυθαγόρα - Μ. Λοΐζου) 1979 ■ Χ. Αλεξίου – MINOS
- Παιδιά κι εμείς της προσφυγιάς (Σαρ. Αλιβιζάτου - Αντ. Βαρδή) 1980 ■ Χ. Αλεξίου – MINOS
- Αγαπητέ μου θείε Τάκη (Δημ. Χατζηδιάκου) 1981 ■ Χ. Αλεξίου – MINOS
- Ίδιο πάντα το φινάλε (Τ. Σούκα - Ν. Λουκά) 1985 ■ Λεων. Βελής - Π. Παπαδόπουλος – ΕΜΙ
- Στο καφενείο «Ελληνικόν» (Φ. Λάδη - Μ. Θεοδωράκη) από τα «Γράμματα στη Γερμανία». Γράφτηκαν το 1966, ηχογραφήθηκαν το 1975 σε δύο εκτελέσεις με τους Γ. Ζωγράφο - Αντ. Καλογιάννη, Αφρ. Μάνου και Γ. Θωμόπουλο MINOS – LYRA.
Ενδεικτικό του κλίματος σε σχέση με την απουσία και τη λαχτάρα για την επιστροφή του Καζαντζίδη είναι και το τραγούδι των Πέτρου Χάλαρη και Κώστα Κάτσαρη με τον Σάββα Κιουλάνη, που κυκλοφόρησε σε 45άρι το 1983.
Τα αποσπάσματα μπορείτε να τα ακούσετε από το ηχητικό που ακολουθεί
Αφιερωμένα στον Στ. Καζαντζίδη
Κάτι παιδιά (Κ. Ριτσώνη - Στ. Κουγιουμτζή) Αιμιλία Κουγιουμτζή
Καμιά φορά όταν κοιμούνται κουρασμένα κάτι παιδιά που αγαπάνε το τραγούδι ζηλεύουνε τη δόξα σου και βλέπουν στ' όνειρο τους πως τραγουδούν στα κέντρα και στις συναυλίες με την δική σου τη φωνή μα ξημερώνει και τελειώνουν τα τραγούδια ήρθε η ώρα να ετοιμαστούν και στη δουλειά τους βιαστικά να πάνε.
Ο τραγουδιστής (Μ. Μπιζάνη - Χρ. Νικολόπουλου) Γ. Νταλάρας
Στην Ελλάς του 2000 (Avτ. Βαρδή - Σαρ. Αλιβιζάτου) 1998.
Ερμηνευτές: Αντ. Βαρδής - Χ. και Π. Κατσιμίχας - Στ. Καζαντζίδης)
Ο Στέλιος (Όλυμπος) (Σπ.Έξαρχου - Νικ. Σταχτέα) 1996, ερμηνευτής Θέμης Αδαμαντίδης (Μ.Β.Ι) και 2002, ερμηνευτής Θέμης Αδαμαντίδης (LEGEND)
Βαρδάρη, φύσα δυνατά
να δροσιστεί η καρδιά του
Σεγόντο κάντε εσείς, πουλιά
με το τραγούδισμά του
Ο Στέλιος είναι Όλυμπος
βοριάδες δε φοβάται
και όσο υπάρχουνε καημοί
ΣΤΕΛΙΟ θα τραγουδάτε
Ο Στέλιος είναι Όλυμπος
τραγούδια οι θεοί του
οι άγγελοι τα βάσανα
ξεχνούν με τη φωνή του
Από της θράκης τα βουνά
μέχρι τον Ψηλορείτη
ο πόνος βρήκε συντροφιά
και η προσφυγιά πλανήτη
Παλιές δόξες (Σταύρου Κάξου) 1975
Ερμηνευτής: Δημ. Ξανθάκης (Music Box)
Πού είναι Στέλιο οι δόξες οι παλιές
οι καλές εκείνες εποχές
πού είναι τα χρυσά φεγγάρια
τα ονειρεμένα βράδια
πού είναι οι μποέμικες καρδιές
και οι όμορφες λαϊκές πενιές
Έφυγες αγαπημένο χθες
θα σε νοσταλγούνε οι καρδιές ΡΕΦΡΕΝ
Πάνε Στέλιο οι παλιοί καιροί
θα μας μείνουν αλησμόνητοι
πάνε τα χρυσά φεγγάρια
μείναν μοναχά σημάδια
πάνε οι μποέμικες καρδιές
και οι όμορφες λαϊκές πενιές
Ο Στέλιος του Σεπτέμβρη (Ζωής Γρυπάρη - Ανδρ. Μέξα)
2002, ερμηνευτής: Θέμης Αδαμαντίδης (LEGEND)
Του προδομένου τον καημό
της ξενιτιάς το στεναγμό
με αγάπη τραγουδούσε
ένας αετός που στα φτερά
Ελλάδα κουβαλούσε...
Και αν σ’ άλλο τρένο μπήκε αυτός
και σ’ άλλο ταξίδεψαν τα όνειρα του,
θα μείνουν ανεξίτηλα
παντού τα βήματα του
Ο Στέλιος του Σεπτέμβρη
τις ώρες που βραδιάζει
στου φεγγαριού το στέκι
θα συχνάζει...
θα ακούγεται η φωνή του
στη νύχτα να ξεσπάει
για τ' άδικο του κόσμου
να πονάει... (ΡΕΦΡΕΝ)
Ήταν Παρασκευή πρωί
που έμοιαζε με νύχτα...
«Δυο πόρτες έχει η ζωή»
ψιθύρισε και είπε καληνύχτα...
Όταν ακούω Καζαντζίδη (Κ. Γκρέυ) 1990 ερμηνευτής: Κ. Γκρέυ
(Η προσωπική κατάθεση μιας «ιέρειας» του λαϊκού τραγουδιού)
Απόψε σε θυμάμαι και δακρύζω
στις μπόρες στις χαρές μαζί που ζήσαμε
μα ήτανε γραφτό από τη μοίρα
εμείς οι δυο για πάντα να χωρίσουμε
Και στην καρδιά μου νοιώθω πόνο
όταν ακούω Καζαντζίδη,
αυτός ο χωρισμός μας μοιάζει ΡΕΦΡΕΝ
σαν ένα μακρινό ταξίδι
Το ξέρεις πως πονάω όταν ακούω
την όμορφη φωνή σου που δεν ξέχασα
και πάντα σε θυμάμαι και δακρύζω
εσένα που ποτέ μου δεν ξεπέρασα
Μια συννεφιασμένη νύχτα (Στρ. Παγιουμτζή - Γ. Ροβερτάκη) 1961,
εκτέλεση: Στρ. Παγιουμτζής (B.C.A victor)
Μια συννεφιασμένη νύχτα και μια σκοτεινή βραδιά
μια βαρκούλα κινδυνεύει μ' όλα τα καλά παιδιά
ο ένας ήτανε ο Στράτος ο παλιός τραγουδιστής
ο άλλος ήτανε ο Μάρκος ο γνωστός μας μπουζουξής
Ήτανε και ο Στελλάκης το τερτσάκι το γλυκό
ήτανε και ο Μητσάκης το παιδί το ζόρικο
Ο Τσιτσάνης κι ο Ζαμπέτας και ο Χιώτης βρε παιδιά
ήτανε και ο Καζαντζίδης που τραβούσε τα κουπιά
Μια συννεφιασμένη νύχτα κι εγλιτώσαν τα παιδιά
Τραγούδια γραμμένα για τον Στ. Καζαντζίδη
Είμαι τραγούδι, είμαι λαός
(Τ. Σούκα - Ν. Λουκά)
1985, ερμηνευτής: Λεων. Βελής
Είμαι τραγούδι, είμαι λαός (εισαγωγή)
δεν είμαι σκλάβος κανενός ΡΕΦΡΕΝ
Βαριά η θλίψη με πικραίνει
με νόμους που 'φτιαξαν ληστές
είμαι τ' αηδόνι που πεθαίνει
φυλακισμένο μες στο χθες
Μη με κοιτάζεις που σωπαίνω
μέσα μου καίει μια φωτιά
σαν το τραγούδι που 'ναι γραμμένο
μες απ' τη φτώχεια, την ξενιτιά
Είν' η πορεία μου δεμένη
μέσα σε δρόμους του καημού
με μια πατρίδα ξεριζωμένη
και μια γενιά ξενιτεμού
Τρελός κι αμετανόητος
(Τ. Σούκα-Ν. Λουκά)
1985, ερμηνευτής: Λεων. Βελής
Εγώ δεν είμαι σαν τους άλλους
αυτούς που κάνουν τους μεγάλους
αδικαιολόγητος.
Εγώ δεν έζησα στο τζάμπα
κι αυτοί μου βάλανε τη στάμπα
τρελός και αμετανόητος
Αυτοί στην εύκολη ζωή,
χωρίς μια τύψη στη ζωή
για να τους βασανίζει...
Κι εγώ χωρίς συμβιβασμό κανέναν
δεν ακολουθώ
κανείς δε με ορίζει
γι' αυτό καλύτερα τρελός, αμετανόητος
κι ανυποχώρητος
Εγώ δεν είμαι σαν τους άλλους
αυτούς που κάνουν τους μεγάλους
αδικαιολόγητος.
Αυτοί που έχουν την αβάντα
αυτοί μου βάβανε τη στάμπα
τρεβόΑ και αμετανόητοΑ
Αυτή η νύχτα μένει (Στ. Κραουνάκη)
1999 ερμηνεύτρια: Δήμητρα Παπίου
Χάθηκα κι εγώ κάποια βραδιά
πέλαγο η φωνή του Καζαντζίδη
πέφταν τ' άστρα
μες στη λασπουριά
μαύρος μάγκας ο καιρός
και μαύρο φίδι
Μου 'γνεφε η καρδιά
πάρε μυρουδιά
το λάδι εδώ πώς καίγεται
και ζήσε το ταξίδι
Αυτή η νύχτα μένει
αιώνες παγωμένη
που δυο ψυχές
δε βρήκαν καταφύγιο ΡΕΦΡΕΝ
κι ήρθαν στον κόσμο ξένοι
και καταδικασμένοι
να ζήσουν έναν έρωτα επίγειο.
Αναρτήσεις
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου